เพลงพระรัตนตรัย

ขาดสิ่งหนึ่งไปจะทำให้มีมนุษย์ไม่ได้  ส่วนกลุ่มพหุนิยม ตอบว่ามนุษย์ก็คือจิต  สสาร  และปัจจัยอื่นๆ  มารวมกันทั้งสสารและจิตและสิ่งอื่นๆ  รวมกันเข้าเป็นองค์ประกอบของมนุษย์

แต่นักปรัชญาฮินดูถือว่ามนุษย์โดยสภาพเดิมแท้ของเขาแล้วเป็นสัตว์ที่เกี่ยวพันทางวิญญาณ  ในทรรศนะนี้นักปรัชญาฮินดูถือว่า  มนุษย์ประกอบด้วยส่วนต่างๆ  คือ  ร่างกาย จิตใจ  และความรู้และชีวาตมัน  ส่วนร่างกายผูกพันอยู่กับโลกภายนอก  มีความหิวกระหาย  มีการกินอาหารและการขับถ่ายเป็นต้น  เพื่อดำรงชีวิตของตนเอง  จิตใจต้องการความรู้เพื่อพัฒนาตนเอง  อัตตาหรือตัวชีวะต้องการประสบการณ์ทางศาสนาเพื่อความสมบูรณ์ของตนเอง  ในปรัชญาฮินดูกล่าวว่า  ชีวาตมันหรือวิญญาณส่วนบุคคลนั้น  ไม่ตกอยู่ในอำนาจของกิเลส  ไม่ตกอยู่ในอำนาจของร่างกายและไม่ตกอยู่ในอารมณ์ใดๆ  ทั้งสิ้น  เป็นสภาพที่บริสุทธิ์ผุดผ่องเป็นสิ่งเดียวกับ   พรหมัน  ชีวาตมันถือว่าเป็นสภาวะเดิมแท้ของมนุษย์

โมกษะ  จึงเป็นเป้าหมายสูงสุดของชาวฮินดูเป็นสภาวะที่อาตมัน  คือ  ตัวตนที่แท้จริง หลุดพ้นจากเครื่องร้อยรัดทั้งปวงแล้วผสานเป็นหนึ่งเดียวกับพรหมมัน  ประดุจแม่น้ำที่ไหลไปสู่มหาสมุทร แล้วผสานเป็นหนึ่งเดียวกับมหาสมุทรเมื่อบรรลุโมกษะแล้ว ถือว่าเราได้บรรลุความปรารถนาทั้งหมด  และเข้าถึงภาวะความสมบูรณ์ของวิญญาณ  ความสุขในภาวะเช่นนี้เป็นบรมสุขที่อยู่เหนือความเข้าใจและจินตนาการทั้งหมด   ไม่สามารถจะอธิบายเปรียบเทียบได้กับความสุขใด ๆ  ที่มนุษย์คุ้นเคยอยู่  ความหมายของโมกษะในฐานะเป็นเป้าหมายของชีวิต   สามารถอรรถาธิบายได้ในหลายแนวทาง  ถ้ามองชีวิตในความหมายของมายาที่หลงติดยึดอยู่กับสิ่งต่าง ๆ  เพราะความไม่รู้ (อวิทยา)  การบรรลุโมกษะ  หมายถึงการรู้แจ้งในตนเอง  (อาตมวิทยา)  และรู้แจ้งโลก  (พรหม-วิทยา)  การบรรลุโมกษะ  จึงหมายถึงการออกจากความมืด  (ความไม่รู้)  ไปสู่ความสว่าง (ความรู้)  ดังข้อความในพฤหทารัณยกะ  อุปนิษัท  ที่ว่า   จงนำข้าฯ จากความมืดไปสู่ความสว่าง

นักปรัชญาฮินดูมองชีวิตในความหมายของการเวียนว่าย ตาย - เกิด  ในสังสารวัฎ  โมกษะ มีความหมายถึงการหลุดพ้นจากเวียนว่ายตาย - เกิด ไปสู่ความอมตนิรันดร์  ถ้ามองชีวิตในความหมายของการแสวงหาความเป็นจริง  การบรรลุโมกษะ  ย่อมหมายถึงการประจักษ์แจ้งในความเป็นจริงที่เป็นอัตวิสัย (อาตมสัตย์)  อันเป็นหนึ่งเดียวกับความเป็นจริงที่เป็นภาววิสัย (พรหมสัตย์)  กล่าวคือ  การประจักษ์แจ้งความเป็นอันหนึ่งอันเดียวระหว่าง  อาตมันกับพรหมัน  ไม่ว่าจะกล่าวในความหมายเช่นไร  โมกษะย่อมมีความหมายเป็นหนึ่งหนึ่งเดียวสำหรับชาวฮินดู คือเป้าหมายที่ทุกคนต้องไปให้ถึง  เพราะทุกชีวิตมีอยู่และเป็นไปเพื่อโมกษะเท่านั้น  แต่คำว่า  “มนุษย์”  ในทรรศนะพุทธปรัชญา  แตกต่างจากฮินดูโดยแท้  คือไม่มีชีวาตมันหรืออัตตาที่เที่ยงแท้